Mục lục bài viết

1. Khái niệm các biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt

Trong lĩnh vực phòng, chống tội phạm thì hoạt động điều tra là hoạt động khám phá sự thật khách quan của vụ án nh m phát hiện tội phạm, người phạm tội. Hoạt động điều tra vụ án hình sự là một giai đoạn trong tố tụng hình sự mà nhiệm vụ chính của hoạt động điều tra là để làm rõ những vấn đề cần chứng minh trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Theo đó, cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng áp dụng các biện pháp điều tra như: Khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, xem xét dấu vết trên thân thể, thực nghiệm điều tra, đối chất, nhận dạng, giám định, định giá tài sản, lấy lời khai, hỏi cung bị can, thu thập các tài liệu chứng cứ và các biện pháp khác theo quy định của luật, ao gồm cả biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt.
Đặc điểm chung của quá trình điều tra bao gồm các hoạt động phát hiện, thu thập, củng cố, ghi nhận, thu giữ thông tin, ng chứng nh m phục  vụ cho  một mục đích cụ thể. Mục đích của các biện pháp điều tra nh m xác định có hành vi phạm tội xảy ra hay không, thời gian, địa điểm và những tình tiết khác của hành vi phạm tội; Ai là người thực hiện hành vi phạm tội; có năng lực trách nhiệm hình sự hay không; mục đích, động cơ phạm tội; Những tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự người thực hiện hành vi phạm tội; có lỗi hay không có lỗi, do cố ý hay vô ý của bị can, bị cáo và đặc điểm về nhân  thân của bị can, bị cáo; Tính chất và mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra; Nguyên nhân và điều kiện phạm tội; Những tình tiết khác liên quan đến việc loại trừ trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt.
Các biện pháp này nhằm đảm ảo áp  dụng pháp luật tố  tụng  hình sự,  tránh ỏ lọt tội phạm, góp phần  ảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa,  ảo vệ lợi ích  của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, đồng thời giáo dục mọi người ý thức tuân thủ pháp luật, đấu tranh phòng, chống tội phạm. Theo đó, Biện pháp điều tra tố tụng là các hoạt động điều tra theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự nh m thu thập chứng cứ, phục vụ cho quá trình chứng minh, xác định sự thật khách quan của vụ án.
Khác với các biện pháp điều tra thông thường thì yếu tố “ bí mật”  ao  gồm bí mật về phương pháp tiến hành, bí mật về đối tượng áp dụng, bí mật về  các thông tin, tài liệu liên quan. Nhưng lại được công khai về chứng cứ phục vụ công tác khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử. Đây cũng là điểm khác iệt cơ ản giữa biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt với biện pháp  điều  tra  tố tụng  khác  được quy định trong luật.
Đối tượng áp dụng biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt có thể là con người như cá nhân, đối tượng nghi thực hiện tội phạm hoặc ổ nhóm tội phạm, hoặc cũng có thể là địa điểm nơi có thể xảy ra tội phạm, tồn tại những tin tức, tài liệu, dấu vết cần theo dõi, tìm kiếm thu thập trong quá trình giải quyết vụ án.
“Biện pháp điều tra đặc biệt” là thuật ngữ dùng để chỉ một nhóm các biện pháp điều tra mang tính chất bí mật và được nhiều nước trên thế giới áp dụng từ lâu để hỗ trợ điều tra các vụ án hình sự. Tuy nhiên, vì nhiều lý do khác nhau, trong đó có chủ yếu là nh m đảm ảo quyền được ảo vệ đời tư của công dân ( ởi những biện pháp này ảnh hưởng đến bí mật đời tư của công dân và rất dễ ị lạm dụng) nên nhiều quốc gia đã dần thể chế hóa các biện pháp này trong Bộ luật tố tụng hình sự với tư cách là biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt.
Từ những phân tích trên, khái niệm về Biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt được hiểu là các hoạt động điều tra được quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự dựa trên cơ sở ứng dụng thành tựu khoa học, kỹ thuật về lĩnh vực âm thanh, hình ảnh, điện tử viễn thông, trình độ của chuyên viên công nghệ thông tin bbí mật thu thập thông tin, tài liệu liên quan đến đối tượng bị áp dụng do người có thẩm quyền áp dụng đối với các nhóm tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia, khủng bố, rửa tiền, ma túy, tội phạm có tổ chức thuộc trường hợp đặc biệt nghiêm trọng nhằm phục vụ công tác điều tra, khám phá tội phạm.

2. Đặc điểm của các biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt

2.1 Hoạt động điều tra được tiến hành theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự

những tài liệu thu thập được có giá trị trong việc làm rõ những vấn đề cần chứng minh trong vụ án hình sự. Nó khác với hoạt động nghiệp vụ trinh sát của lực lượng công an nhân dân, những tài liệu thu thập qua hoạt động nghiệp vụ trinh sát không có giá trị pháp lý để làm rõ những vấn đề cần chứng minh trong vụ án hình sự. Để có thể sử dụng tài liệu thu thập qua hoạt động nghiệp vụ trinh sát phải chuyển hóa từ  biện pháp thu thập  í  mật sang  iện   pháp công khai.

2.2 Là hoạt động điều tra tố tụng đặc biệt dựa vào việc sử dụng các phương tiện của khoa học kỹ thuật

như ghi âm, ghi hình bí mật; nghe điện thoại bí mật và thu thập bí mật dữ liệu điện tử. Đối tượng ị áp dụng các  iện  pháp tố tụng đặc biệt không thể  iết được mình đang  ị theo dõi, đang  ị như  ghi âm, ghi hình bí mật; nghe điện thoại bí mật và thu thập dữ liệu điện tử một cách bí mật.

2.3 Các hoạt động điều tra tố tụng đặc biệt được tiến hành đối với những tội phạm nhất định trong vụ án hình sự

chỉ được áp dụng, tiến hành khi đã có quyết định khởi tố vụ án hình sự. Đó là các tội xâm phạm an ninh quốc gia, tội phạm về ma túy, tội phạm về tham nhũng, tội khủng ố, tội rửa tiền; tội phạm khác có tổ chức thuộc loại tội phạm đặc biệt nghiêm trọng.

2.4 Thẩm quyền áp dụng các hoạt động ĐTTTĐB chỉ được giao cho một số người, một số cơ quan tiến hành tố tụng

 Không phải tất cả mọi các cơ quan và những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng điều có thẩm quyền tiến hành.
Lực lượng trực tiếp tiến hành các hoạt động điều tra tố tụng đặc biệt là các lực lượng chuyên trách, đặc thù trong Công an nhân dân, Quân đội nhân dân. Đây được hiểu là các lực lượng nghiệp vụ của Bộ Công An, Bộ Quốc phòng được đào tạo chuyên sâu, được trang bị phương tiện kỹ thuật hiện đại để tiến hành các hoạt động ghi âm, ghi hình, nghe điện thoại í  mật, thu  thập dữ liệu điện tử bí mật.

3. Ý nghĩa của việc quy định các biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt

Do hoạt động của các loại tội phạm nguy hiểm hoạt động bí mật, gây nguy hại cho an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, mà các biện pháp điều tra để làm rõ tội phạm này cũng phải được tiến hành bí mật mới có thể đáp ứng được yêu cầu phòng chống tội phạm. Mặt khác, do đặc thù điều tra mà các biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt được tiến hành một cách độc lập ởi cơ quan nghiệp vụ của lực lượng Công an nhân dân, Quân đội nhân dân dưới sự phối hợp nhuần nhuyễn của các phương tiện khoa học kỹ thuật. Tài liệu do các biện pháp tố tụng đặc biệt thu được có tính chính xác và khách quan cao thể hiện được rõ  ản chất, tâm tư, tình cảm, nội tâm của đối tượng  ị tiến hành áp dụng.
Thực tiễn điều tra, chứng minh được tội phạm thấy rằng các nhóm tội xâm phạm an ninh quốc gia, tội phạm về ma túy, tội phạm về tham nhũng, tội khủng bố, tội rửa tiền; Tội phạm khác có tổ chức thuộc loại tội phạm đặc biệt nghiêm trọng là một việc hết sức khó khăn. Đây là một thách thức đối với các cơ quan tiến hành tố tụng. Bởi vì, trong điều tra tội phạm có một nguyên tắc là phải xử lý đúng người đúng tội và đúng pháp luật; phải có căn cứ chứng minh chứng cứ tài liệu chứng minh một cách chắc chắn, chứ không phải sự suy diễn hay nhận định. Do đó những tài liệu chứng cứ thu được ng các biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt là những chứng cứ có giá trị chứng minh  hành vi phạm tội của các đối tượng có liên quan, có ý nghĩa quan trọng trong việc giải quyết vụ án hình sự.
Thực tế điều tra tội phạm đã chỉ ra, việc điều tra, khám phá vụ án hình sự có thể từ những chi tiết rất nhỏ do tài liệu biện pháp thu được có thể mở đường cho các  biện pháp điều tra tố tụng khác tiến hành điều tra thuận lợi, đạt hiệu  quả cao. Biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt khi đã được áp dụng sẽ được tiến hành liên tục 24/24h đảm ảo không sót lọt ất cứ hoạt động nào của đối tượng để từ đó có thể nhận iết được mọi hành động, âm mưu, thủ đoạn của đối tượng đã, đang và sắp tiến hành. Vì là giám sát liên tục nên sẽ phát hiện những tài liệu, chứng cứ quan trọng để có thể kịp thời ngăn chặn mọi hành động của đối tượng nhất là những đối tượng tội phạm manh động, liều lĩnh như khủng bố, gián điệp… nếu không kịp thời phát hiện những âm mưu, hành động tiếp theo của chúng để kịp thời ngăn chặn thì chắc chắn sẽ xảy ra hậu quả khôn lường.
Biện pháp điều tra tố tụng đặc  iệt luôn được áp dụng những tiến  ộ khoa học kỹ thuật tiên tiến nhất để kiểm tra, giám sát, thu thập thông tin của đối tượng ị tiến hành biện pháp. Vì vậy nó mang lại sự chính xác cao và là biện pháp bí mật nên nó hoàn toàn khách quan khi có thể thu được những tài liệu thể hiện được rõ ản chất của đối tượng nên cũng có thể được áp dụng để kiểm tra hành động của người bị áp dụng biện pháp. Cơ sở thực hiện các biện pháp đều sử dụng phương tiện chuyên dụng nên hoàn toàn có thể so sánh được các nguồn thông tin thu thập được có trùng khớp với nhau không; để có thể đưa ra kết luận một cách chính xác nhất về di iến động của đối tượng.
Tiến hành các biện pháp tố  tụng đặc  iệt được Cơ quan điều tra thực  hiện và chỉ thực hiện khi có yêu cầu của cấp có thẩm quyền phê duyệt. Chỉ lực lượng chuyên trách mới được tiến hành các biện pháp tố tụng đặc biệt. Cán ộ thực hiện biện pháp đặc biệt chỉ iết về đối tượng mình  tiến  hành và không  được cho người không liên quan iết về những việc mình đã và đang tiến hành nh m  ảo mật thông tin. Đảm  ảo yếu tố an toàn,  bí mật   biện pháp và con   người luôn được đặt lên hàng đầu. Thực hiện được yếu tố an toàn, bí mật sẽ giúp ban chuyên án bí mật được tài liệu đấu tranh, tiến tới đấu tranh có hiệu  quả với các loại tội phạm.
Việc thực hiện biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt tạo cơ sở pháp lý thực  thi những cam kết về luật hóa  biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt trong các   công ước quốc tế mà Việt Nam tham gia trong đó có công ước về đấu tranh chống tội phạm tham nhũng, ma túy, chống tội phạm có tổ chức; mở rộng nguồn chứng cứ có giá trị trực tiếp chứng minh tội phạm trên cơ sở tham khảo kinh nghiệm tố tụng hình sự của các nước.
Trân trọng!
Bộ phận tư vấn pháp luật hình sự - Công ty Luật Minh Khuê