1. Nguồn gốc và ý nghĩa của ngày Rằm tháng Giêng
Rằm tháng Giêng được coi là Tết Nguyên Tiêu vì có nguồn gốc ở Trung Quốc và xảy đến vào khoảng ngày 14 - 15 tháng Giêng Âm lịch. Có những tài liệu cho rằng Tết Nguyên Tiêu bắt đầu từ thời Hán ở Trung Quốc. Câu chuyện khởi đầu với việc những cung nữ mỗi khi dịp xuân về đều có nhà nhưng chưa thể ra cung thăm gia đình. Lúc này có một vị sủng thần của Hán Vũ Đế - Đông Phương Sóc đã xúc động với tấm lòng của cung nữ và giúp cô. Ông phao tin thành Trường An sẽ bị thần đốt cháy, rồi đi đến kế sách là vua cùng hoàng tộc nên ở ngoài cung, còn khi về cung sẽ phải trưng nhiều lồng đèn giống cảnh lửa để lừa thần. Về nguồn gốc của Rằm tháng Giêng - Tết Nguyên Tiêu, dân gian có nhiều giải thích. Có truyền thuyết cho rằng, Tết Nguyên Tiêu bắt nguồn từ việc đồng áng trong dân gian. Sau ngày Rằm tháng Giêng hàng năm, công việc cày bừa của vụ chiêm sẽ bắt đầu, bà con nông dân ở các nơi đều khẩn trương chuẩn bị cho công việc đồng áng. Trước khi xuống đồng, họ làm lễ để tỏ lòng nhớ ơn tổ tiên, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Cũng có ý kiến tin rằng, Rằm tháng Giêng xuất phát từ hoạt động của Phật giáo nên những ngày này chư Tăng tập hợp đông đảo để xem Phật dạy thuyết Pháp. Nhiều người theo đạo Phật chọn ngày rằm nhằm tưởng niệm đức Phật. Có người cho biết vì là đêm Bồ Tát giáng xuống nên rằm tháng Giêng cũng là dịp người người lên chùa lễ bái, cầu an và dâng sao giải hạn. Việc thờ cúng những ngày tết phần lớn đều thực hiện ở chùa, bởi vì ngày Rằm tháng Giêng cũng là ngày vía của Phật tổ. Vào ngày rằm tháng giêng người Việt hay lên chùa cúng Dường nhằm cầu quanh năm bình an cho bản thân cùng gia đình. Hoặc cũng có gia đình Việt Nam tụ họp tại nhà trưởng họ hay nhà thờ họ.
1.1. Ý nghĩa của ngày Rằm tháng Giêng
Ý nghĩa thực tế của dịp lễ Rằm tháng Giêng với người Việt đã từng tồn tại rất lâu đời trong xã hội và còn lưu giữ đến ngày nay đây cũng là dịp lễ lớn. Tết Nguyên Tiêu có nghĩa là đêm rằm đầu của năm mới. Trong dân gian thì Nguyên nó có hàm ý nghĩa thứ nhất, vì Tiêu cũng là đêm. Ngoài ra, Tết Đoan Ngọ cũng có tên viết tắt là Tết Thượng Nguyên, dùng nhằm phân biệt với hai dịp lễ quan trọng nhất của năm mới là Tết Trung Thu (Rằm tháng bảy) và Tết Hạ Nguyên (Rằm tháng mười). Người Việt xưa có câu "Cúng cả năm không bằng rằm tháng Giêng", câu thành ngữ trên cho biết thời xa xưa rất nhiều cụ đã xem ngày rằm tháng Giêng là một trong những ngày lễ lớn nhất của năm mới. Vào dịp Rằm tháng Giêng được coi là một ngày lễ cực kỳ quan trọng đối với Phật giáo, trong Phật giáo cũng có câu "Lễ Phật quanh năm không bằng ngày Rằm tháng Giêng". Vào ngày này, nhà nhà ai ai sẽ cùng nhau đi lễ chùa, bày mâm cỗ cúng để tỏ lòng biết ơn, thành kính với Phật và tổ tiên của mình, đồng thời, cầu mong may mắn, ban phước lành cho gia đình. Chính vì thế vào ngày Tết Này, dù có bận bịu thế nào đi chăng nữa mỗi gia đình cũng đều làm mâm cỗ cúng lễ rằm tháng Giêng để trình với thần linh cùng tổ tiên nhằm thể hiện tấm lòng tri ân sâu sắc, cầu một năm mới gặp mọi may và thuận lợi.
1.2. Phong tục đẹp ngày Rằm tháng Giêng của người Việt
Ngày rằm tháng Giêng, người Việt hay đi chùa lễ Phật hoặc thăm đền miếu, di tích lịch sử nhằm cầu mong may mắn, an lành cho bản thân và gia đình. Đây cũng là dịp để mọi thành viên trong gia đình quây quần chuẩn bị mâm cơm tất niên, kính cẩn trước bàn thờ tổ tiên nghĩ đến công đức của những bậc sinh thành và hướng về nguồn cội. Tùy theo điều kiện kinh tế và phong tục tập quán mà các gia đình, vùng miền có mâm cỗ cúng khác nhau. Dân tộc tựu chung lại là tỏ lòng tấm lòng thành kính với Phật, thánh, ông bà, tổ tiên. Theo phong tục truyền thống trước đây thì đêm 15/1 âm lịch hầu như nơi nào cũng treo đèn, cắm hoa, ngâm thơ, đọc thơ và làm những nghi lễ cúng rằm tháng Giêng. Mặc dù hiện nay đã hạn chế khá nhiều, tuy nhiên phong tục đêm rằm tháng Giêng đã thành nét sinh hoạt văn hoá truyền thống và đậm chất thơ của dân tộc. Trong tâm thức người Việt, ngày rằm tháng Giêng cũng quan trọng không kém Tết Nguyên Đán. Những giá trị tâm linh, giá trị nhân văn mà ngày rằm tháng Giêng đem lại, sẽ trở thành hành trang để con người vững tin bước vào một năm mới với tâm thế lạc quan, tin tưởng vào những điều tốt đẹp.
2. Giờ đẹp cúng Rằm tháng Giêng
Theo phong tục xưa truyền lại, cúng rằm tháng Giêng vào ngày chính Rằm (15 âm lịch) là tốt nhất. Đây được cho là thời điểm trăng sáng nhất đầu năm. Theo quan niệm, vào chính thời điểm trăng mọc này, Đức Phật giáng lâm, gia ân độ trì chúng sinh, thành tâm cầu khấn ắt sở cầu như nguyện, cả năm bình an, may mắn. Theo các nhà chuyên gia phong thủy thì vào tháng Giêng năm Quý Mão sẽ có hai ngày được xem là tốt và phù hợp để thực hiện các nghi thức cúng Rằm tháng Giêng. Bao gồm những ngày và giờ cụ thể như sau:
- Vào ngày 14 tháng 12 Âm lịch tức ngày mùng 5/1/2023 dương lịch là ngày Quý Hợi vô cùng tốt cho mọi việc, nó được rơi vào ngày thứ Năm trong tuần. Để đón may mắn, tài lộc vào nhà theo các khung giờ cụ thể như sau:
- Bính Thìn (7 giờ đến 9 giờ): Tư Mệnh
- Mậu Ngọ (11 giờ đến 13 giờ): Thanh Long
- Kỷ Mùi (13 giờ đến 15 giờ): Minh Đường
- Nhâm Tuất (19 giờ - 21 giờ): Kim Quỹ
- Vào ngày 15 tháng 12 Âm lịch tức ngày mùng 6/1/2022 dương lịch là ngày Giáp Tý cát lành, ngày này được xem là tốt cho mọi việc, đặc biệt là cầu cúng và nó rơi vào ngày thứ Sáu trong tuần. Giờ đẹp để chọn cúng rằm sẽ gồm các giờ sau:
- Đinh Mão (5 giờ đến 7 giờ): Ngọc Đường
- Canh Ngọ (11 giờ đến 13 giờ): Tư Mệnh
- Nhâm Thân (15 giờ đến 17 giờ): Thanh Long
- Quý Dậu (17 giờ đến 19 giờ): Minh Đường
Thông thường, tục lệ xưa thường cho rằng cúng Rằm tháng Giêng là phải cúng vào ngày chính của Rằm tháng Giêng tức vào giờ Ngọ (từ 11 giờ trưa đến 13 giờ) được xem là thời điểm tốt nhất. Mọi người cho rằng đây là khung giờ mà thần Phật sẽ giáng thế, sẽ chứng nghiệm cho lòng thành của gia chủ. Tuy nhiên, nếu như gia chủ không thể sắp xếp được thời gian trên, gia chủ có thể làm lễ cúng từ sáng ngày 14 tháng Giêng đến trước 19 giờ vào ngày 15 tháng Giêng là được.
3. Cách cúng lễ ngày Rằm tháng Giêng
Vào dịp lễ ngày 14 và 15 Rằm tháng Giêng, người dân sẽ bắt đầu lên chùa lễ Phật, làm việc thiện, phóng sinh, thả đèn hoa đăng, dọn dẹp bàn thờ và làm lễ cúng gia tiên để cầu mong bình an, gia tăng phúc thọ. Để cúng rằm tháng Giêng, bạn cần chuẩn bị 1 mâm cỗ cúng Phật, 1 mâm cỗ cúng gia tiên và tiến hành dọn dẹp bàn thờ cẩn thận, không làm đổ vỡ. Cách chuẩn bị mâm cỗ cúng Phật và gia tiên như sau:
- Mâm cỗ cúng Phật: một mâm cỗ cúng Phật đầy đủ theo như dân gian xưa thường bao gồm hoa quả tươi, chè hoặc xôi, các món đậu, món canh, món xào. Vào ngày này, thường người dân có thể thêm vào mâm cỗ cúng Phật món chè trôi nước với mong ước cho cả năm suôn sẻ, hạnh phúc, viên mãn giống như những viên trôi nước tròn trịa. Chú ý, mâm cỗ để cúng Phật phải có đầy đủ màu sắc để giúp tượng trưng cho Ngũ hành.
- Mâm cỗ cúng gia Tiên: Bên cạnh mâm cỗ để cúng Phật, thì các gia đình còn phải chuẩn bị thêm mâm cỗ cúng gia tiên. Thường thì những mâm cỗ cúng gia tiên vào ngày Rằm tháng Giêng thường là đồ mặn, và nó bao gồm 4 bát và 6 đĩa (có thể nhiều hơn tùy thuộc vào điều kiện gia chủ và đặc điểm, phong tục vùng miền). 4 bát sẽ là canh bao gồm: canh măng, bát bóng, bát miến, bát mọc. 6 đĩa ở đây thì bao gồm: thịt gà hoặc thịt lợn, giò hoặc chả, nem thính và có thể thay bằng đĩa xào, dưa muối, đĩa xôi hoặc bánh chưng hoặc chè kho và bát nước chấm. Ngoài ra, theo phong tục truyền thống của người dân Việt ta thì thường sẽ cúng Rằm tháng Giêng vào buổi trưa, tức từ 10 giờ trở đi. Tuy nhiên, hiện nay do môt số gia đình đi làm công ty bận việc, thường sẽ cúng vào buổi tối. Thực tế, thì cúng vào giờ nào cũng được, vì việc cúng bái thường xuất phát từ lòng thành và tâm của gia chủ cầu mong được chứng giám.
