Tác giả:: Mục lục bài viết
1. Không gian công cộng
Jrgen Harbemas định nghĩa không gian công cộng như một khoảng không gian mang tính ảo hoặc tưởng tượng. Đó là một không gian mang tính biểu tượng, nơi mà các bài phát biểu được trao đổi, được tranh luận và vì thế không gian công cộng được tạo nên bởi các nhân tố khác nhau về chính trị, xã hội, tôn giáo, văn hoá, trí tuệ và vì thế nó tạo nên sự đa dạng của xã hội. Trong hình thức lý tưởng nhất của nó, không gian công cộng tạo nên một nhóm người tập hợp lại với nhau như một tập hợp công chúng và nối liền các nhu cầu của xã hội với nhà nước. Thông qua hoạt động của một đám đông và những cuộc đối thoại, không gian công cộng làm nảy sinh các ý kiến và thái độ mà nó có vai trò phải gợi ra hoặc dẫn dắt cho các hoạt động của nhà nước. Bằng thuật ngữ lý tưởng nhất, không gian công cộng là nguồn của các ý tưởng cộng đồng cần thiết để hợp pháp hóa quyền lực dưới bất kỳ hoạt động dân chủ nào.
Nhìn chung, có thể hiểu không gian công cộng có hai loại chính:
- Không gian công cộng vật thể như quảng trường, đường phố, công viên.
- Không gian công cộng phi vật thể như các forum trên Internet, các cuộc tranh luận, đối thoại trên các báo, tạp chí, tivi.
Ở xã hội công nghiệp hóa, các phương tiện thông tin đại chúng đóng vai trò chủ đạo và kiểm soát không gian công cộng. Sự lớn mạnh của các nền kinh tế, văn hoá công nghiệp, tập đoàn lớn dẫn đến sự thay đổi lớn mang tính cấu trúc của không gian công cộng. Những lĩnh vực được xem là gây ấn tượng mạnh nhất của một không gian công cộng đã xuất hiện sự ngự trị của các phương tiện thông tin đại chúng và các tổ chức lốn hoạt động trong lĩnh vực nghiên cứu thị trường, thăm dò dư luận, thông tin công cộng, tổ chức sự kiện, quảng cáo Các phương tiện thông tin đại chúng đóng vai trò làm trung gian liên lạc và tiếp xúc giữa người dân, xã hội dân sự với nhà nước. Ở xã hội phương Tây, các hoạt động này thường được tiến hành hoặc được định hướng bởi các đảng phái chính trị và các hiệp hội.
Theo J. Habermas, không gian công cộng không phải là nơi chỉ dành riêng cho những người ưu tú, tài giỏi, các ngôi sao chính trị mà không gian công cộng còn bao gồm cả xã hội dân sự, các phương tiện truyền thông đại chúng, các hiệp hội, các phong trào xã hội. Vì thế, trong các điều kiện xác định, xã hội dân sự có khả năng gây ra một sự ảnh hưởng đối với không gian công cộng, hành động qua các quan điểm công cộng riêng, dựa trên các tổ chức công và trói buộc hệ thống chính trị với chu trình quyền lực công.
2. Không gian công cộng vật thể ở Việt Nam như thế nào?
Quan sát thực tế cho thấy, không gian công cộng vật thể ở Việt Nam còn rất thiếu. Quỹ đất ít ỏi, cộng vối quá trình đô thị hóa nhanh đã khiến cho các không gian công cộng trở nên thiếu thốn và không đáp ứng được nhu cầu xã hội.
Không gian công cộng làng quê Việt Nam thường gắn với cây đa, bến nước, ngôi chùa hay sân đình. Những nơi này không chỉ là nơi con người tập trung vào lúc rỗi rãi, nông nhàn hay vào các dịp lễ hội mà những nơi này còn là nơi gắn với các sinh hoạt mang tính tôn giáo, văn hoá nghệ thuật cũng giống như các quảng trường hay nhà thờ ở châu Âu. Không gian công cộng ở thành phố Việt Nam gắn với các công viên, quảng trường, phố đi bộ và các trung tâm mua sắm Có thể nhận thấy không gian biểu tượng gắn với không gian công cộng vật thể ở Việt Nam mới chỉ gắn với các nhu cầu văn hóa, nghệ thuật của con người. Dường như không gian công cộng ở Việt Nam chưa gắn kết và chưa thể hiện được nhu cầu chính trị của người dân. Chưa bao giờ người ta nhìn thấy ở Việt Nam những không gian công cộng sôi động gắn với các cuộc biểu tình, tuần hành như ở châu Âu, cũng không có không gian công cộng mang nặng tính tranh luận như trước các cuộc bầu cử ở Mỹ. Không gian công cộng ở Việt Nam nếu có gắn với các thảo luận chính trị thì có lẽ chỉ tìm thấy ở trên các forum trên Internet.
3. Không gian công cộng phi vật thể ở Việt Nam
Không gian công cộng phi vật thể ở Việt Nam có thể nói là khá phát triển cùng với sự phát triển của Internet. Có thể dễ dàng thấy điều này qua số lượng thành viên của các forum trên nhiều trang web. Tuy nhiên, cũng phải nhìn nhận một cách thẳng thắn rằng sự nhộn nhịp của các forum với rất nhiều các ý kiến đa chiều và thẳng thắn cũng bởi vì nó gắn với tính ẩn danh của các thành viên trên các forum đó. Trên các diễn đàn này, mỗi người chỉ hiện lên với các avatar đại diện, và dưới tấm mặt nạ ảo đó người ta có thể nói bất cứ thứ gì mình muốn mà không sợ bị ai nhòm ngó, đánh giá hay gây khó khăn cho cuộc sống của mình. Trên các diễn đàn đó, có nhiều vấn đề được xem là nhạy cảm mà thông thường nếu ở các không gian công cộng vật thể người ta không dám nói thì ở đấy người ta bàn tán công khai và bình luận sôi nổi. Tất nhiên, đôi lúc các bức tường lửa (firewall) cũng hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ của chúng khi ngăn chặn các diễn đàn có hơi hướng nhạy cảm chính trị, nhưng nhìn chung không gian công cộng internet cũng là một nơi thoáng đãng cho người ta thể hiện các suy nghĩ và bộc lộ chính kiến, tự do ngôn luận.
Tuy nhiên, nếu cứ phải ẩn danh để nói lên chính kiến của mình thì liệu không gian công cộng có còn mang đúng bản chất của nó không? Dường như ở đấy, không gian công cộng internet không hoàn toàn đúng như không gian công cộng truyền thống và vì thế mà tính phản biện và sự đối thoại công khai của không gian công cộng này đã không còn có giá trị như không gian công cộng truyền thống. Người ta có thể quan niệm rằng sự ẩn danh đôi khi làm cho các cuộc tranh luận trở nên không đáng tin cậy và vì thế, những phản hồi từ không gian công cộng internet cũng không thu hút được nhiều sự quan tâm của Nhà nước bằng các phản hồi từ không gian công cộng vật thể thông qua các cuộc biểu tình, hội họp của các tổ chức xã hội.
4. Sức mạnh truyền thông
Khái niệm truyền thông được hiểu là quá trình trao đổi thông tin, tương tác thông tin với nhau giữa hai hoặc nhiều người với nhau tăng cường sự hiểu biết lẫn nhau, thay đổi nhận thức. Khái niệm truyền thông còn được hiểu là sản phẩm của con người, là động lực kích thích sự phát triển của xã hội.
Ngày nay ngành truyền thông có rất nhiều lợi ích hỗ trợ con người phát triển. Truyền thông có sức mạnh vô cùng lớn, nó lan tỏa trong cộng đồng rất nhanh chóng. Ngành truyền thông ảnh hưởng lên mọi mặt của đời sống. Từ khái niệm truyền thông cũng thấy rằng chính nhờ truyền thông mà con người được gắn kết với nhau, tất cả mọi người trên thế giới thông qua facebook, tivi, báo chí,… có thể gắn kết với nhau và tạo ra một vòng kết nối bền chặt và sâu rộng.
Ngành truyền thông ảnh hường vô cùng lớn đối với nhà nước. Nhờ truyền thông nhà nước có thể đưa ra các chính sách kinh tế, văn hóa xã hội, luật pháp tiếp cận đến người dân nhanh nhất. Dựa vào truyền thông nhà nước có thể tuyên truyền, đưa ra các thăm dò ý kiến của dư luận để cải thiện bộ máy cũng như chính sách mở rộng phát triển đất nước. Nhờ ngành truyền thông nhà nước nhận được sự đồng thuận cao của dân chúng.
Truyền thông có sức mạnh to lớn trong việc cung cấp thông tin đời sống, pháp luật, mang toàn bộ tri thức trên thế giới cho toàn dân. Phương tiện truyền thông giúp tất cả mọi người có thể giải trí, học tập cách sống điều tốt đẹp của các dân tộc trên thế giới. Truyền thông là tiếng nói, là phương tiện bảo vệ quyền lợi chính đáng của người dân.
5. Không gian công cộng phải gắn với sự phát triển của thông tin truyền thông
Tự do tư tưởng, tự do báo chí, xuất bản, tự do tham gia vào quá trình ra quyết định những điều đó không đủ để tạo nên một không gian công cộng đa chiều và đúng nghĩa. Trong khi đánh giá về không gian công cộng, cần phải tính đến sự phát triển của thị trường truyền thông, trong đó có vai trò của truyền thông tư nhân. Chúng ta có thể thấy rõ ràng từ lập luận của Jrgen Habermas, các phương tiện thông tin đại chúng đóng một vai trò quan trọng trong việc tạo lập và phát triển một không gian công cộng.
Báo chí vừa đóng vai trò là cơ quan thông tin, đồng thời vừa là người dẫn dắt và định hướng tư duy của công chúng. Hơn thế nữa, báo chí cũng là diễn đàn phản ánh các luồng tư tưởng khác nhau, là nơi cả người dân và Nhà nước bộc lộ quan điểm của mình một cách công khai và thẳng thắn. Rõ ràng, muôn phát triển không gian công cộng thì đương nhiên không thể không tính đến sự phát triển của thị trường truyền thông. Cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật và công nghệ thông tin, thị trường truyền thông cũng đang phát triển và phản ánh ý kiến công cộng một cách ồ ạt, hoặc cung cấp thông tin một cách tràn lan, nhưng nó có đại diện cho ý kiến công chúng hay không, hay lại nhằm gây ra ảnh hưởng một cách đơn chiều đối với những vấn đề nhạy cảm thì còn là vấn đề phải xem xét. ở Việt Nam báo chí tư nhân có vẻ như vấn đề nhạy cảm. Nhưng thà rằng có khung pháp lý điều chỉnh và quản lý thị trường này vẫn còn hơn là cấm đoán. Vì nói cho cùng chẳng có bức tường lửa nào đủ mạnh để ngăn mọi dòng thông tin. Hãy để xã hội tự làm công việc của mình và để mỗi người dân tự xây dựng bức tường lửa trong trái tim và khối óc của mình, có như vậy, hoạt động quản lý mới đạt hiệu quả.
Nhìn lại quá trình phát triển của không gian công cộng thế giới và của Việt Nam, có thể kết luận rằng ở Việt Nam chưa có không gian công cộng một cách đúng nghĩa, từ không gian vật thể đến không gian biểu tượng. Trong khi đó, không gian công cộng lại là nơi phản ánh rất nhiều thuộc tính của xã hội văn minh và dân chủ. Muốn xây dựng nhà nước pháp quyền và bảo đảm thực hiện quyền con người thì trước hết xin hãy nghĩ đến không gian công cộng như một nơi dành cho người dân thụ hưởng và phát triển các quyền của mình.
LUẬT MINH KHUÊ (Sưu tầm & Biên tập)
