Ưu nhược điểm của giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại?

1. Khái quát về trọng tài thương mại

Trọng tài là một trong các phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại, đây là phương thức thông qua một thiết chế tài phán do các bên thỏa thuận với nhiều ưu việt, hạn chế được những khó khăn khi giải quyết tranh chấp tại Tòa án công của nhà nước trong các tranh chấp thương mại. Dựa trên nguyên tắc tôn trọng tự do ý chí của các bên, phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài ngày càn được sử dụng phổ biến trong các quan hệ thương mại không chỉ ở phạm vi quốc gia mà ở cả phạm vi quốc tế.

Theo từ điển tiếng Việt, trọng tài được hiểu là “người được cử ra để phân xử, giải quyết những vụ tranh chấp”. Còn theo cuốn Đại từ điển kinh tế thị trường định nghĩa trọng tài như sau:

“Trọng tài là phương pháp giải quyết hòa bình các vụ tranh chấp. Là chỉ đôi bên đương sự tự nguyên đem những sự việc, những vấn đề tranh chấp giao cho người thứ ba có tư cách công bằng, chính trực xét xử, lời phán quyết do người này đưa ra có hiệu lực rang buộc cả hai bên”.

Theo hội đồng trọng tài Mỹ (AAA):

“Trọng tài là cách thức giải quyết tranh chấp bằng cách đệ trình vụ việc tranh chấp cho một hoặc một số người khách quan xem xét giải quyết và họ sẽ đưa ra quyết định cuối cùng, có giá trị bắt buộc các bên tranh chấp phải thi hành”.

Luật trọng tài thương mại 2010 của nước ta tại Khoản 1 Điều 3 quy định như sau:

Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của luật này.

Như vậy, trọng tài thương mại là một thiết chế dân chủ trong giải quyết tranh chấp thương mại. Theo đó, trọng tài không có thẩm quyền đương nhiên mà chỉ có thẩm quyền giải quyết tranh chấp khi mà các bên có quyền lợi liên quan chỉ định, thẩm quyền của trọng tài được xác lập trên cơ sở của thỏa thuận trọng tài (thỏa thuận trọng tài là thỏa thuận giữa các bên về việc giải quyết bằng trọng tài tranh chấp có thể phát sinh hoặc đã phát sinh).

>> Xem chi tiết: Trọng tài thương mại là gì? Đặc điểm trọng tài thương mại

2. Ưu điểm của giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại

Thứ nhất, thủ tục trọng tài tiện lợi, nhanh chóng, thể hiện tính chất mềm đơn giản, linh hoạt và mêm dẻo về mặt tố tụng. Các bên có thể chủ động về thời gian, địa điểm giải quyết tranh chấp, không trải qua nhiều cấp xét xử như ở toà án, cho nên hạn chế tốn kém về thời gian và tiền bạc cho các chủ thể tranh chấp.

Thứ hai, khả năng chỉ định trọng tài viên thành lập Hội đồng trọng tài giải quyết vụ việc giúp các bên lựa chọn được trọng tài viên giỏi, nhiều kinh nghiệm, am hiểu sâu sắc vấn đề đang tranh chấp để từ đó họ có thể giải quyết tranh chấp nhanh chóng, chính xác.

Thứ ba, nguyên tắc trọng tài xét xử không công khai, phần nào giúp các bên giữ được uy tín trên thương trường. Đây được coi là ưu điểm được các bên tranh chấp ưa chộng nhất.

Thứ tư, các bên tranh chấp có khả năng tác động đến quá trình trọng tài, kiểm soát được việc cung cấp chứng cứ của mình và điều này giúp các bên giữ được bí quyết kinh doanh.

Thứ năm, trọng tài khi giải quyết tranh chấp nhân danh ý chí của các bên, không nhân danh quyền lực tự pháp của nhà nước, nên rất phù hợp để giải quyết các tranh chấp có yếu tố nước ngoài.

3. Nhược điểm của cơ chế giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại

Tuy có nhiều ưu điểm nêu trên, nhưng trọng tài thương mại cũng có những nhược điểm nhất định so với con đường Tòa án, cụ thể:

Đầu tiên, do trọng tài tuyên án chỉ sau một cấp xét xử duy nhất nên đôi khi các quyết định của trọng tài là không chính xác, gây thiệt hại đối với doanh nghiệp.

Thứ hai, trọng tài không phải là cơ quan quyền lực nhà nước nên khi xét xử, trong trường hợp cần áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời nhằm đảm bảo chứng cứ, trọng tài không thể ra quyết định mang tính chất bắt buộc về điều đó mà phải yêu cầu Tòa án thi hành các phán quyết của mình.

Thứ ba, trong thực tiễn thực hiện các quyết định của trọng tài hoàn toàn phụ thuộc vào ý thức tự nguyện của các bên. Tuy nhiên, các doanh nghiệp trong nước ta hiện nay còn chưa coi trọng việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài nên vẫn chưa có ý thức tự giác thực hiện.

Thứ tư, khi không được thỏa thuận sử dụng trọng tài thương mại để giải quyết tranh chấp kinh doanh thì khi xảy ra tranh chấp, trọng tài không có thẩm quyền giải quyết ngay cả khi doanh nghiệp có ý định đó.

>> Tham khảo: Xác định phạm vi, thẩm quyền của trọng tài thương mại như thế nào?

4. Vai trò của Toà án với hoạt động trọng tài thương mại

Tòa án là hệ thống cơ quan có chức năng đặc thù trong bất kỳ bộ máy nhà nước nào. Tính đặc thù thể hiện ở chỗ, Tòa án là cơ quan quyền lực nhà nước duy nhất được thực hiện chức năng xét xử và ra các phán quyết buộc các bên thực hiện bằng sức mạnh cưỡng chế của nhà nước. Theo khoản 1 Điều 102 Hiến pháp 2013 quy định:

Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp.

Tuy nhiên không phải tất cả các Tòa án được thành lập trên lãnh thổ Việt Nam đều tham gia hỗ trợ hoạt động trọng tài, mà chỉ có Tòa Kinh tế- Tòa án chuyên trách giải quyết các tranh chấp về thương mại mới tham gia hỗ trợ hoạt động của trọng tài. Bởi vì, xuất phát từ tính chất của vụ tranh chấp được trọng tài giải quyết là tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại mà các bên tranh chấp là cá nhân kinh doanh hoặc tổ chức kinh doanh. Sự cần thiết phải có sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động trọng tài thương mại thể hiện ở những khía cạnh sau đây:

Thứ nhất, xuất phát từ bản chất của trọng tài - trọng tài là cơ quan tài phán phi chính phủ có quyền lực bắt nguồn từ “quyền lực hợp đồng” do các bên tranh chấp giao phó, ủy nhiệm. Phán quyết của trọng tài không mang tính quyền lực nhà nước, không đại diện cho ý chí của nhà nước mà đại diện cho ý chí của các bên tranh chấp. Vì vậy, trong quá trình giải quyết tranh chấp, trọng tài gặp rất nhiều khó khăn, những khó khăn này vượt ra khỏi sự kiểm soát của trọng tài và cần đến sự giúp đỡ của Tòa án và các cơ quan tư pháp khác. Trong quá trình trọng tào thụ lý vụ kiện, có trường hợp việc giải quyết của trọng tài không thể tiến hành, ví dụ: khi không chọn được trọng tài viên, khi xem xét thẩm quyền giải quyết tranh chấp của trọng tài…Nếu không có sự trợ giúp của Tòa án, vụ tranh chấp khó có thể được giải quyết tại trọng tài, bởi vì các bên đã không nhất trí trong quá trình kiện tụng. Vì vậy sự hỗ trợ của Tòa án có ý nghĩa rất quan trọng nhằm tránh bế tắc cho hoạt động trọng tài, để trọng tài có thể giải quyết tốt các tranh chấp mà các bên đã tin tưởng giao phó.

Thứ hai, xuất phát từ yêu cầu quản lý nhà nước đối với hoạt động trọng tài: Nhà nước nói chung và các cơ quan nhà nước nói riêng có thẩm quyền quản lý hoạt động của cá nhân, tổ chức trong xã hội, trong đó có trọng tài. Nhà nước thông qua việc ban hành các văn bản pháp luật quy định về trọng tài đã thể hiện sự quản lý của mình đối với hoạt động của trọng tài, đồng thời tạo ra hành lang pháp lý cho hoạt động của trọng tài.

Thứ ba, sự hỗ trợ của Tòa án đối với hoạt động trọng tài đã đảm bảo tính hiệu quả của hoạt động trọng tài. Trọng tài thương mại có rất nhiều ưu điểm đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho các bên thể hiện tối đa ý chí của mình trong quá trình giải quyết tranh chấp. Tuy nhiên cùng với khiếm khuyết vốn có nhiều khi hoạt động của trọng tài không đảm bảo tính hiệu quả, không bảo vệ tốt quyền và lợi ích hợp pháp của các bên. Với việc Tòa án hỗ trợ trọng tài trong việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời, Tòa án hủy quyết định của trọng tài nếu quyết định của trọng tài rơi vào những trường hợp pháp luật quy định.

5. Thực trạng sự hỗ trợ của tòa án đối với giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại tại Việt Nam

5.1 Thành tựu đạt được

Một trong những điểm quan trọng nhất của Luật Trọng tài thương mại là thể hiện rõ nét mối quan hệ giữa Trọng tài với Tòa án trong toàn bộ quá trình giải quyết vụ tranh chấp của các bên. Luật đã đưa ra một loạt các quy định mới nhằm xác định mối quan hệ pháp lý quan trọng này: xác định rõ Tòa án có thẩm quyền đối với hoạt động trọng tài và liệt kê tám nội dung thẩm quyền của Tòa án trong quan hệ với Trọng tài bao gồm: thu thập chứng cứ, lưu giữ chứng cứ; đăng ký phán quyết trọng tài; tuyên thỏa thuận trọng tài vô hiệu; xác định thẩm quyền của Hội đồng trọng tài; giải quyết và yêu cầu hủy phán quyết trọng tài; bảo đảm sự có mặt của người làm chứng; áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời; chỉ định, thay đổi trọng tài viên. Quy định tại các điều luật khác liên quan đã cụ thể hóa nội dung những thẩm quyền này của Tòa án. Quy định này đã khắc phục được những hạn chế của Pháp lệnh Trọng tài thương mại, tạo điều kiện để các Tòa án và Hội đồng trọng tài cũng như các bên tranh chấp tránh được lúng túng trong các trường hợp cụ thể, góp phần tạo điều kiện thuận lợi để trọng tài hoạt động có hiệu quả.

5.2 Hạn chế còn tồn tại

Dù luật hiện hành được đánh giá khá cao về việc xậy dựng cơ chế Tòa án hỗ trợ Hội đồng trọng tài trong quá trình làm việc nhưng vẫn còn tồn tại cần được khắc phục. Đó là việc pháp luật chưa quy định cụ thể các chế tài để xử lý các cá nhân không thực hiện quyết định của Tòa án về việc thu thập chứng cứ và triệu tập người làm chứng. Hai hoạt động này cho thấy sự hỗ trợ đáng kể của Tòa án với Hội đồng trọng tài vì nếu không có sự giúp sức của các cơ quan công quyền này, Hội đồng trọng tài khó có thể thực hiện trôi chảy công việc của mình. Tuy nhiên, sự hỗ trợ của Tòa án chỉ dừng lại ở mức có văn bản gửi các cá nhân, tổ chức có liên quan mà chưa quy định chế tài đối với cá nhân, tổ chức này nếu không thực hiện yêu cầu của Tòa án. Trong Bộ luật tố tụng dân sự cũng không có quy định về “thủ tục giải quyết các yêu cầu liên quan đến hoạt động trọng tài thương mại Việt Nam”. Đây còn là một điểm thiếu xót của pháp luật, khiến cho việc giải quyết tranh chấp trong thực tế gặp nhiều khó khăn, hoặc bị trì hoãn.

Luật Minh Khuê (Sưu tầm & tổng hợp từ các nguồn trên internet)