An ninh phi truyền thống là gì? Hợp tác quốc phòng ASEAN trong việc đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống

Nội dung được biên tập từ chuyên mục tư vấn luật Dân sự của Công ty luật Minh Khuê

>> Luật sư tư vấn pháp luật Dân sự, gọi: 1900 6162

1. An ninh phi truyền thống là gì?

An ninh phi truyền thống thường có đặc điểm chung là bao hàm những yếu tố phi quân sự, không tồn tại trong phạm vi một quốc gia, dân tộc; nó phát triển, lan tỏa và được truyền đi nhanh chóng nhờ xu thế toàn cầu hóa và cuộc cách mạng khoa học - công nghệ. Điều đó cho thấy, những vấn đề an ninh phi truyền thống có số lượng nhiều hơn và hậu quả nguy hiểm đáng sợ không thua kém thách thức an ninh truyền thống.

2. Cơ sở pháp lý cho hoạt động hợp tác quốc phòng ASEAN

Cơ sở pháp lý của cơ chế hợp tác quốc phòng của ASEAN được quy định trong rất nhiều văn kiện pháp lý của ASEAN, từ các Tuyên bố hợp tác chính trị an ninh, các Hiệp ước về hợp tác quốc phòng, an ninh, các Tuyên bố chung tại các kỳ Hội nghị quốc phòng đến văn kiện có giá trị pháp lý cao nhất của ASEAN hiện nay là Hiến chương ASEAN. Cụ thể:

2.1. Tuyên bố thiết lập Khu vực hòa bình, tự do, trung lập ở Đông Nam Á (ZOPFAN) năm 1971

Cơ sở pháp lý đầu tiên cho hoạt động hợp tác quốc phòng ASEAN phải kể đến là Tuyên bố thiết lập Khu vực hòa bình, tự do, trung lập ở Đông Nam Á (ZOPFAN) năm 1971. ZOPFAN được xem cơ sở pháp lý quan trọng để các nước ASEAN vận dụng và thiết lập cơ chế hợp tác quốc phòng cho từng quốc gia và khu vực trong giai đoạn đầu mới thành lập tổ chức. ZOPFAN được coi là sáng kiến chung của ASEAN nhằm thể hiện rõ quan điểm của ASEAN là đứng cách đều và cân bằng quyền lực giữa các nước lớn, là cơ chế kiểm soát xung đột và xác định rõ các mối quan hệ giữa các quốc gia trong khối và giữa ASEAN với các nước bên ngoài. Như vậy, việc thống nhất Tuyên bố về một khu vực Hòa bình, Tự do và Trung lập cho thấy mối quan tâm hàng đầu của các quốc gia thành viên ASEAN lúc đó là xây dựng ASEAN thành một khu vực hòa bình, tự do và trung lập, tránh chịu sự tác động, chi phối từ bên ngoài và quyết tâm giải quyết các vấn đề còn tồn tại bằng biện pháp hòa bình.

2.2. Hiệp ước khu vực Đông Nam Á không vũ khí hạt nhân (SEANWFZ) năm 1995

Sự đồng thuận trong việc thiết lập khu vực không có vũ khí hạt nhân tại Đông Nam Á chính là cơ sở quan trọng hàng đầu để những người đứng đầu Chính phủ các quốc gia thành viên ASEAN thống nhất ký kết Hiệp ước khu vực Đông Nam Á không vũ khí hạt nhân (SEANWFZ) tại Hội nghị thượng đỉnh ASEAN lần thứ 5, tháng 12 năm 1995 tại Băng Cốc. Với các quốc gia thành viên ASEAN, Hiệp ước SEANWFTZ chính là sự cụ thể hóa các nội dung của Tuyên bố ZOPFAN trong việc việc tái khẳng định quyết tâm đảm bảo một “khu vực hòa bình, tự do và trung lập” và hoàn toàn không có vũ khí hạt nhân tại Đông Nam Á và là cơ sở pháp lý cho các hoạt động hợp tác quốc phòng ASEAN sau này, đóng góp vào việc tăng cường an ninh của các nước trong khu vực và hướng tới việc tăng cường hòa bình và an ninh quốc tế.

2.3. Hiến chương ASEAN năm 2007

Một trong những văn kiện pháp lý quan trọng của ASEAN là cơ sở và định hướng cho hoạt động hợp tác quốc phòng ASEAN phải kể đến là Hiến chương ASEAN. Văn kiện pháp lý này đóng vai trò là cơ sở pháp lý nền tảng, mang tính định hướng cho các văn kiện khác trong đó có các văn kiện thuộc lĩnh vực hợp tác quốc phòng an ninh.

Ngoài ra, Tuyên bố chung và các văn kiện quy định cụ thể được đưa ra trong các kì Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN (ADMM) cũng có ảnh hưởng trực tiếp đến Cơ chế hợp tác quốc phòng giữa các nước ASEAN như: Tài liệu về việc sử dụng các nguồn lực quân và lực lượng quân sự vào các hoạt động hỗ trợ nhân đạo (được thông qua tại Hội nghị ADMM lần thứ 4 năm 2010), Tài liệu về Hợp tác giữa các cơ sở quốc phòng ASEAN và các tổ chức xã hội dân sự về các vấn đề an ninh phi truyền thống (được thông qua tại Hội nghị ADMM lần thứ 4 năm 2010), Tài liệu về khái niệm, nguyên tắc và thể thức chung cho việc thành lập Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+) được Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN thông qua tại Hội nghị ADMM-2 tổ chức tại Singapore năm 2007, Tài liệu “ADMM+ về Nguyên tắc kết nạp thành viên” được thông qua tại Hội nghị ADMM-3, Tài liệu “ADMM+: Cơ cấu và Thành phần và Tài liệu “ADMM+: Thể thức và Thủ tục” được thông qua tại Hội nghị ADMM-4 tổ chức tại Việt Nam. Đây chính là những văn kiện hướng dẫn cơ chế hợp tác chi tiết, có tính chất như là nguồn luật bổ sung cho việc tuân thủ Hiến chương và các Hiệp ước về hợp tác quốc phòng trong khu vực ASEAN, tạo ra bước đột phá cho việc xây dựng Cộng đồng chính trị – an ninh ASEAN và đi đến hoàn thiện cơ chế phối hợp quốc phòng giữa các quốc gia ASEAN và giữa quốc gia ASEAN với các quốc gia ngoài khu vực.

3. Nguyên tắc hợp tác quốc phòng ASEAN

Hợp tác quốc phòng của ASEAN sẽ tuân theo những nguyên tắc cơ bản của Hiệp hội như tham vấn và đồng thuận khi đưa ra quyết định; bình đẳng, tôn trọng chủ quyền và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau; đối thoại an ninh đa phương…

Thứ nhất, nguyên tắc tham vấn và đồng thuận trong hợp tác quốc phòng của ASEAN được xác định trên cơ sở Điều 2 và Điều 20 Hiến chương ASEAN. Theo đó, việc tham vấn được các quốc gia ASEAN tăng cường thực hiện đối với những vấn đề về an ninh, quốc phòng có ảnh hưởng nghiêm trọng đến lợi ích chung của ASEAN, đồng thời, nguyên tắc đồng thuận được các nhà lãnh đạo ASEAN thừa nhận là nguyên tắc ra quyết định của Hiệp hội đối với những vấn đề về đảm bảo an ninh – quốc phòng và duy trì, ổn định hòa bình của khu vực. Các quyết định về các vấn đề về hợp tác quốc phòng chỉ được coi là của quyết định của ASEAN khi không có quốc gia thành viên nào bác bỏ. Đây cũng chính là nguyên tắc bao trùm trong các cuộc họp và quá trình hoạt động của ASEAN, được áp dụng ở mọi cấp và mọi vấn đề của ASEAN.

Thứ hai, nguyên tắc bình đẳng được quy định tại Điều 2 và Điều 5 của Hiến chương, thể hiện ở việc các nước ASEAN dù lớn hay nhỏ, giàu hay nghèo đều bình đẳng trong nghĩa vụ đóng góp cũng như chia sẻ quyền lợi trong lĩnh vực hợp tác quốc phòng, bảo đảm an ninh, an toàn và duy trì hoà bình, ổn định của các quốc gia cùng hợp tác nói chung, của các quốc gia thành viên nói riêng.

Thứ ba, nguyên tắc tôn trọng chủ quyền và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau. Nguyên tắc này được quy định tại Điều 2 của Hiến chương và trước đó cũng là một nội dung cơ bản của TAC. Theo đó, các bên cùng tôn trọng độc lập, chủ quyền, bình đẳng, toàn vẹn lãnh thổ, và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, cùng nhau hợp tác một cách có hiệu quả trong việc đảm bảo an ninh quốc phòng của mỗi quốc gia cũng như duy trì hòa bình, ổn định chung của khu vực.

Thứ tư, nguyên tắc đối thoại an ninh đa phương được quy định tại Điều 22 của Hiến chương và cũng là một trong những nội dung quan trọng của TAC. Nội dung của nguyên tắc này là các quốc gia ASEAN cùng nhau giải quyết các bất đồng hoặc tranh chấp bằng biện pháp hòa bình, thân thiện và không sử dụng hoặc đe dọa sử dụng vũ lực.

Các nguyên tắc nêu trên thể hiện rõ mục tiêu hợp tác quốc phòng của ASEAN trong quan hệ nội khối cũng như quan hệ với các tổ chức, quốc gia bên ngoài của ASEAN là vì hòa bình, độc lập, toàn vẹn lãnh thổ, trên cơ sở tôn trọng đối tác quan hệ, quyết tâm không can thiệp và không chịu chi phối. Những nguyên tắc này đã và đang phát huy hiệu quả, thúc đẩy hiểu biết lẫn nhau giữa các quốc gia thành viên, đồng thời giúp duy trì và củng cố môi trường hòa bình, ổn định trong khu vực và trên thế giới.

4. Các nội dung hợp tác trong cơ chế hợp tác quốc phòng ASEAN

4.1. Xây dựng lòng tin

Xây dựng lòng tin là một trong những nội dung quan trọng hàng đầu trong hợp tác quốc phòng ASEAN với những hoạt động như: chia sẻ thông tin chiến lược thông qua việc đưa ra các hướng dẫn tự nguyện hoặc trao đổi thông tin về chính sách an ninh, quốc phòng quốc gia; tổ chức các hội thảo, hội nghị chuyên đề về các vấn đề và thách thức an ninh quốc phòng; chia sẻ các thông tin chiến lược về các vấn đề an ninh khu vực và quốc tế.; xuất bản và trao đổi những đánh giá về an ninh quốc phòng, sách trắng về quốc phòng và những thông tin chiến lược tương tự… nhằm tăng cường sự tin tưởng giữa các quốc gia ASEAN, đây chính là nền tảng cơ bản cho các hoạt động hợp tác của ASEAN trong các lĩnh vực đã, đang và sẽ triển khai. Ngoại giao phòng ngừa với bản chất là ngăn ngừa xung đột được các quốc gia ASEAN triệt để áp dụng trên cơ sở các nguyên tắc cơ bản trong quan hệ quốc tế. Những yếu tố cấu thành chủ yếu của ngoại giao phòng ngừa được bao hàm ngay trong tên gọi của thuật ngữ, đó là việc sử dụng các biện pháp ngoại giao, phi cưỡng chế, phi quân sự, là những nỗ lực phán đoán và phòng ngừa xung đột. Ngoại giao phòng ngừa được coi là bước tiếp nối của các hoạt động xây dựng lòng tin và là bước kế tiếp của gìn giữ hòa bình.

4.2. Hỗ trợ nhân đạo, cứu trợ thảm họa, thiên tai

Hỗ trợ nhân đạo, cứu trợ thảm họa là một hoạt động trong khuôn khổ hợp tác quốc phòng, quân sự các nước ASEAN. Đặc biệt, hiện nay, trước tác động của biến đổi khí hậu toàn cầu, thảm họa thiên tai trên thế giới nói chung và trong khu vực Đông Nam Á nói riêng đã liên tiếp xảy ra với quy mô ngày càng lớn, gây hậu quả nghiêm trọng, vượt khỏi khả năng phòng chống, khắc phục của từng quốc gia. Thực trạng đó đặt ra yêu cầu các nước ASEAN phải hợp tác chặt chẽ với nhau thông qua các cơ chế sẵn có hoặc thiết lập mới khi cần thiết để hỗ trợ nhau xử lý, đối phó, khắc phục hậu quả của thảm hoạ, thiên tai như thiết lập Trung tâm Điều phối ASEAN về hỗ trợ nhân đạo trong xử lý thảm hoạ (AHA) để tạo điều kiện cho các nước tăng cường phối hợp và hợp tác, đồng thời, đây cũng là kênh chính thức phối hợp với các tổ chức của Liên hợp quốc cũng như các tổ chức quốc tế liên quan trong hoạt động ứng phó với các thảm họa…; xây dựng Quy trình hoạt động chuẩn cho những thỏa thuận Dự phòng ASEAN về cứu trợ thảm họa và phản ứng khẩn cấp (SASOP) để hướng dẫn các quốc gia triển khai các hoạt động cụ thể ứng phó thảm hoạ và tình huống khẩn cấp trong khu vực…

4.3. Hợp tác để đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống

Với nội dung hợp tác để đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống, đây là nội dung được ASEAN đặc biệt quan tâm bởi trong bối cảnh môi trường an ninh khu vực đang chịu ảnh hưởng và sự đe doạ bởi các thách thức an ninh như khủng bố quốc tế, cướp biển, an ninh năng lượng, an ninh kinh tế, an ninh lương thực, an ninh công nghệ thông tin, thảm họa thiên tai, ô nhiễm môi trường… Những thách thức an ninh này đang thử thách năng lực điều hành của các chính phủ, sự vững chắc của các thể chế chính trị và các nền kinh tế, kể cả nền kinh tế giàu mạnh nhất, cũng như tính khả thi, bền vững của các liên kết quốc tế, trong đó có ASEAN.

Tính chất nguy hiểm của các mối đe dọa an ninh phi truyền thống không chỉ biểu hiện ở mức độ hủy hoại, sự tàn phá của nó đối với cuộc sống của con người, mà còn đặt ra nhiều thách thức đối với sự ổn định xã hội, sự tồn vong của cả cộng đồng, thậm chí còn làm nảy sinh các vấn đề về an ninh quân sự. Những thách thức an ninh phi truyền thống có tính chất liên quốc gia, liên khu vực, diễn biến phức tạp và để lại hậu quả khôn lường, ảnh hưởng lâu dài đến môi trường sống, môi trường hoà bình, ổn định của các quốc gia, khu vực và toàn cầu.

Là tổ chức quốc tế có uy tín trong cấu trúc an ninh khu vực hiện nay, ASEAN nhận thức rõ vai trò của mình trong việc xử lý các thách thức an ninh phi truyền thống nhằm tạo lập một môi trường hoà bình, ổn định và an ninh toàn diện, từ đó tạo nền tảng để phát triển kinh tế thịnh vượng. Chính vì vậy, cơ chế hợp tác quốc phòng đa phương mà ASEAN thiết lập sẽ là cầu nối để các nước trong và ngoài ASEAN xích lại gần nhau, tăng cường hợp tác, cùng phối hợp hành động chung nhằm đối phó với các vấn đề an ninh phi truyền thống hiện nay.

5. Hoạt động hợp tác đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống trong cơ chế hợp tác quốc phòng ASEAN

Những thách thức an ninh mà khu vực đang phải đối mặt, như an ninh biển, hoạt động khủng bố, thảm họa thiên nhiên, dịch bệnh truyền nhiễm, an ninh lương thực và năng lượng, biến đổi khí hậu, được các tư lệnh quốc phòng các nước ASEAN nhất trí coi là những vấn đề cần được ưu tiên hợp tác hiện nay và xác định cần tăng cường khả năng quân đội tham gia giải quyết các vấn đề khu vực, tăng cường xây dựng lòng tin, giảm căng thẳng thông qua trao đổi trực tiếp các cấp. Nhiều bạt động hợp tác quốc phòng đã được tiến hành trong khuôn khổ các nước ASEAN với nhau và giữa ASEAN với các đối tác để đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống.

5.1. Hợp tác quốc phòng trong khuôn khổ các nước ASEAN

Các khuôn khổ hợp tác quốc phòng song phương và đa phương trong khu vực đã được các quốc gia ASEAN triển khai để ngăn chặn và đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống như các hoạt động trao đổi thông tin trực tiếp giữa các cơ quan quốc phòng ASEAN, xây dựng bộ quy chuẩn về hoạt động phối hợp, trao đổi các biện pháp an ninh, sử dụng công nghệ hiện đại, thành lập hệ thống kiểm soát thông tin tự động cho tàu thuyền, thành lập những điểm liên kết, huấn luyện chiến thuật và diễn tập. Thông qua các cuộc hội nghị, phối hợp tuần tra trên biển, thiết lập được dây nóng giữa hải quân các quốc gia, hợp tác tuần tra chung giữa một số quốc gia trong khu vực như: Hợp tác tuần tra chung tại eo biển Malaca giữa Singapore, Malaysia, Indonesia (gọi tắt là các cuộc tuần tra MALSINDO) nhằm đảm bảo an ninh hàng hải tại eo biển Malacca, ngăn chặn khủng bố và cướp biển; Hợp tác giữa hải quân hai nước Việt Nam và Philipines nhằm phối hợp hoạt động tìm kiếm cứu nạn, chia sẻ thông tin, các vấn đề an ninh và an toàn hàng hải trong khu vực biển Đông; Hợp tác quốc phòng giữa Philippines, Indonesia và Malaysia nhằm ngăn chặn cướp biển, buôn lậu và các hoạt động tội phạm khác có xu hướng gia tăng tại vùng biển Sulu giáp ranh giữa ba quốc gia Đông Nam Á này.

Ngoài ra, ASEAN cũng tổ chức một cơ chế hợp tác đa phương trong khu vực có tính ràng buộc và hành động thực chất hơn là Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng các nước ASEAN (ADMM). Đây cơ chế hợp tác quốc phòng chính thức, đầy đủ ở cấp Bộ trưởng nhằm tăng cường đoàn kết nội khối, phát huy vai trò trung tâm, thúc đẩy hợp tác đối phó với các thách thức an ninh khu vực vì mục tiêu hòa bình, ổn định và thịnh vượng của các quốc gia Đông Nam Á. Những khuôn khổ hợp tác này là công cụ hữu hiệu để các nước ASEAN phối hợp hành động đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống xuất hiện trong khu vực.

Bên cạnh đó, nhằm tăng cường năng lực của cơ quan quốc phòng ASEAN đồng thời thúc đẩy cơ chế phối hợp quốc phòng ASEAN với các tổ chức và thực thể khác như các tổ chức dân sự xã hội (CSOs) trong việc đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống. Theo đó, nội dung có thể bao gồm nhiều hoạt động như các hoạt động trao đổi, đối thoại, thiết lập kênh liên lạc giữa các cơ sở quốc phòng ASEAN với CSOs thông qua các cơ quan quốc phòng của quốc gia; xác định và chọn lọc những hoạt động hiệu quả của các CSOs tại mỗi quốc gia thành viên cũng như khu vực để tiến hành phối hợp, qua đó tạo điều kiện cho việc đưa ra các phản ứng cần thiết đối với các thách thức an ninh phi truyền thống trong khu vực; mời các CSOs tham dự các hội nghị quốc phòng ASEAN, tìm kiếm các cơ chế thích hợp để trao đổi thông tin và tăng cường năng lực cho các cơ quan quốc phòng của ASEAN và xây dựng các cơ chế phối hợp hiệu quả để tận dụng những sự hỗ trợ quốc tế trong các vấn đề an ninh phi truyền thống.

5.2. Hợp tác quốc phòng giữa ASEAN với các đối tác

Xuất phát từ những thách thức an ninh phi truyền thống xuất hiện ngày càng nhiều trong khu vực châu Á – Thái Bình Dương như tội phạm xuyên quốc gia, vấn đề an ninh biển, thiên tai, dịch bệnh, ô nhiễm môi trường… hợp tác quốc phòng đa phương cũng được ASEAN tích cực đẩy mạnh với các đối tác, đặc biệt thể hiện qua Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) – cơ chế hợp tác an ninh đa phương đầu tiên ở châu Á – Thái Bình Dương, mang tính đối thoại rộng rãi, thu hút mạnh mẽ sự tham gia của nhiều nước trên thế giới, trong đó có hầu hết các cường quốc như Mỹ, Nga, Trung Quốc, Nhật Bản, EU, Ấn Độ… Những trao đổi, thảo luận cởi mở, thẳng thắn của các thành viên ARF thúc đẩy việc chia sẻ kinh nghiệm, hợp tác đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống đã và đang nổi lên như chống khủng bố và tội phạm xuyên quốc gia, phòng chống và cứu trợ thiên tai, dịch bệnh, giải trừ quân bị, an ninh biển và chống phổ biến vũ khí hạt nhân…

Bên cạnh đó, Hội nghị Bộ trưởng quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+) lần đầu tiên đã được tổ chức năm 2010 với sự có mặt của đại diện Bộ trưởng Quốc phòng 18 nước (10 nước ASEAN và 8 nước đối tác, đối thoại) đã ngồi với nhau bàn thảo về các biện pháp duy trì hòa bình trở thành sự kiện quốc tế hiểm có trong lịch sử nhân loại.

Ngoài ra, để đối phó với các mối đe dọa tiềm ẩn từ các thách thức an ninh phi truyền thống, đồng thời để hỗ trợ cho các kênh hợp tác chính thức giữa các quốc gia thành viên và giữa ASEAN với các tối tác, ASEAN đã đẩy mạnh kênh hợp tác quốc phòng phi chính thức với sáng kiến xây dựng Mạng lưới các cơ quan nghiên cứu chiến lược quốc phòng và an ninh trong ASEAN (NADI). Với đặc điểm không chính thức, NADI tạo điều kiện thuận lợi cho việc tự do trao đổi quan điểm và ý tưởng về an ninh quốc phòng, đưa ra dự báo những thách thức an ninh có thể xảy ra và đề xuất kịp thời các giải pháp hữu ích cho hợp tác quốc phòng ASEAN.

Trên đây là tư vấn của chúng tôi. Nếu còn vướng mắc, chưa rõ hoặc cần hỗ trợ pháp lý khác bạn vui lòng liên hệ bộ phận tư vấn pháp luật trực tuyến qua tổng đài điện thoại số: 1900 6162 để được giải đáp.

Rất mong nhận được sự hợp tác!

Trân trọng./.

Luật Minh Khuê - Sưu tầm & biên tập