Các biện pháp ngăn chặn trong Bộ luật tố tụng hình sự 2015

1. Khi nào áp dụng biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự?

Dựa theo khoản 1 Điều 109 của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, các cơ quan và cá nhân có thẩm quyền tiến hành tố tụng, trong phạm vi quyền hạn của mình, có thể áp dụng các biện pháp ngăn chặn khi có các tình huống sau:

• Để ngăn chặn một cách nhanh chóng và hiệu quả hành vi phạm tội có thể xảy ra.
• Khi có những căn cứ vững chắc cho thấy người bị buộc tội có khả năng gây cản trở quá trình điều tra, truy tố, xét xử, hoặc có nguy cơ tiếp tục thực hiện hành vi phạm tội.
• Để đảm bảo việc thi hành án một cách đúng đắn và kịp thời.

Những biện pháp này nhằm mục đích bảo vệ trật tự xã hội, đảm bảo công lý được thực thi và ngăn chặn những hậu quả tiêu cực có thể phát sinh từ hành vi phạm tội.

2. Các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự

Các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 bao gồm nhiều hình thức khác nhau, được áp dụng tùy vào tình hình và mức độ nghiêm trọng của từng vụ việc.

2.1. Giữ người trong trường hợp khẩn cấp

Việc giữ người trong trường hợp khẩn cấp được thực hiện khi có những dấu hiệu cụ thể, cho thấy tình huống cấp bách cần phải can thiệp ngay lập tức. Các trường hợp khẩn cấp bao gồm:

• Khi có đủ cơ sở để xác định rằng người đó đang chuẩn bị thực hiện một tội phạm có mức độ rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng, đòi hỏi phải ngăn chặn ngay từ giai đoạn đầu.
• Nếu có người chứng kiến trực tiếp hành vi phạm tội và xác nhận rằng người đó chính là thủ phạm, trong trường hợp xét thấy cần ngăn chặn kịp thời để tránh việc đối tượng bỏ trốn.
• Khi phát hiện dấu vết tội phạm trên người, tại nơi ở, nơi làm việc, hoặc trên phương tiện của đối tượng nghi ngờ, và thấy cần ngăn chặn ngay để tránh việc người đó tiêu hủy chứng cứ hoặc tẩu thoát.

(Điều 110 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)

2.2. Bắt người

Các trường hợp bắt giữ người trong tố tụng hình sự được phân chia thành nhiều tình huống cụ thể như sau:

• Bắt người trong trường hợp khẩn cấp: Đối với những người đang bị giữ trong tình huống khẩn cấp theo quy định của pháp luật.
• Bắt người phạm tội quả tang: Trong trường hợp người đó đang thực hiện hành vi phạm tội hoặc vừa thực hiện xong và bị phát hiện ngay sau đó, bất kỳ ai cũng có quyền bắt giữ và giải ngay đối tượng đến cơ quan Công an, Viện kiểm sát, hoặc Ủy ban nhân dân gần nhất. Trong quá trình này, người bắt giữ có quyền tước đoạt vũ khí hoặc hung khí của đối tượng.
• Bắt người đang bị truy nã: Với những người đang trong tình trạng bị truy nã, bất kỳ ai cũng có quyền bắt giữ và giải ngay đối tượng đến cơ quan Công an, Viện kiểm sát, hoặc Ủy ban nhân dân gần nhất, đồng thời tước đoạt vũ khí hoặc hung khí nếu có.
• Bắt bị can, bị cáo để tạm giam: Người thi hành lệnh bắt giữ phải đọc rõ lệnh, giải thích quyền và nghĩa vụ của người bị bắt, đồng thời lập biên bản về việc bắt giữ. Việc bắt giữ phải có sự chứng kiến của đại diện chính quyền địa phương nơi đối tượng cư trú, làm việc hoặc tại nơi khác nếu cần thiết.
• Bắt giữ người vào ban đêm chỉ được phép trong các trường hợp phạm tội quả tang hoặc bị truy nã.
• Bắt người bị yêu cầu dẫn độ: Khi có yêu cầu dẫn độ từ phía quốc gia khác hoặc tổ chức quốc tế.

2.3. Tạm giữ

Biện pháp tạm giữ được áp dụng đối với những người bị giữ trong các trường hợp khẩn cấp, người phạm tội bị bắt quả tang, người tự thú, đầu thú, hoặc những người bị bắt theo lệnh truy nã. (Điều 118 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)

2.4. Tạm giam

Tạm giam là biện pháp ngăn chặn đối với bị can, bị cáo khi bị cáo buộc các tội danh có mức độ nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng. Các trường hợp tạm giam bao gồm:

• Bị can, bị cáo về tội đặc biệt nghiêm trọng hoặc rất nghiêm trọng.
• Bị can, bị cáo về tội nghiêm trọng hoặc ít nghiêm trọng mà Bộ luật Hình sự quy định mức hình phạt tù trên 2 năm khi có căn cứ xác định thuộc một trong các tình huống như: đã vi phạm biện pháp ngăn chặn khác, không có nơi cư trú rõ ràng, bỏ trốn, tiếp tục phạm tội, hoặc có hành vi cản trở công tác điều tra.
• Đối với phụ nữ mang thai, người nuôi con dưới 36 tháng, người già yếu, người bệnh nặng, nếu có nơi cư trú rõ ràng thì sẽ không bị tạm giam, trừ khi có căn cứ đặc biệt như bỏ trốn, tiếp tục phạm tội, hoặc đe dọa an ninh quốc gia.

(Điều 119 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)

2.5. Bảo lĩnh

Bảo lĩnh là một biện pháp ngăn chặn thay thế tạm giam, được áp dụng khi cơ quan tiến hành tố tụng xem xét tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi và nhân thân của bị can, bị cáo và quyết định cho phép họ được bảo lãnh thay vì bị tạm giam.

(Điều 121 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)

2.6. Đặt tiền để bảo đảm

Đặt tiền để bảo đảm cũng là một biện pháp thay thế cho việc tạm giam, căn cứ vào mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội, tình trạng tài sản của bị can, bị cáo, và nhân thân của họ, cơ quan có thẩm quyền có thể quyết định cho phép đặt tiền để bảo đảm.

(Điều 122 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)

2.7. Cấm đi khỏi nơi cư trú

Biện pháp này được áp dụng đối với những bị can, bị cáo có nơi cư trú và lý lịch rõ ràng nhằm đảm bảo họ sẽ có mặt theo yêu cầu của cơ quan tố tụng.

(Điều 123 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)

2.8. Tạm hoãn xuất cảnh

Tạm hoãn xuất cảnh áp dụng cho các đối tượng như: Người bị tố giác hoặc bị kiến nghị khởi tố và qua kiểm tra có đủ căn cứ xác định họ bị nghi ngờ thực hiện tội phạm, cần ngăn chặn kịp thời việc bỏ trốn hoặc tiêu hủy chứng cứ. Bị can, bị cáo khi có dấu hiệu bỏ trốn.

(Điều 124 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015)

3. Một số lưu ý khi áp dụng biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự

Khi áp dụng các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự, cần chú ý đến một số điểm quan trọng sau đây để đảm bảo tuân thủ pháp luật và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan:

• Cơ sở pháp lý vững chắc: Việc áp dụng biện pháp ngăn chặn phải dựa trên các quy định cụ thể của pháp luật, đặc biệt là Bộ luật Tố tụng hình sự. Điều này đảm bảo rằng các hành động của cơ quan tố tụng được thực hiện một cách hợp pháp và không xâm phạm quyền con người.
• Tính cấp bách và cần thiết: Biện pháp ngăn chặn chỉ nên được áp dụng khi thật sự cần thiết để ngăn chặn hành vi phạm tội, bảo vệ chứng cứ hoặc đảm bảo sự có mặt của bị can, bị cáo trong quá trình tố tụng. Các biện pháp này không nên được sử dụng một cách tùy tiện hoặc lạm dụng.
• Đảm bảo quyền lợi của bị can, bị cáo: Trong quá trình áp dụng biện pháp ngăn chặn, các cơ quan tố tụng phải đảm bảo quyền được bảo vệ hợp pháp của bị can, bị cáo. Điều này bao gồm quyền được thông báo về lý do bị áp dụng biện pháp ngăn chặn, quyền được tư vấn pháp lý và quyền khiếu nại nếu biện pháp ngăn chặn bị cho là không hợp pháp.
• Tính công khai và minh bạch: Mọi quyết định liên quan đến biện pháp ngăn chặn phải được thực hiện công khai và minh bạch. Các cơ quan tố tụng phải lập biên bản chi tiết về việc áp dụng biện pháp ngăn chặn và thông báo đầy đủ cho các bên liên quan.
• Xem xét kỹ lưỡng trước khi áp dụng: Trước khi áp dụng bất kỳ biện pháp ngăn chặn nào, cần phải xem xét kỹ lưỡng tình huống thực tế, mức độ nghiêm trọng của tội phạm và nguy cơ tiềm ẩn. Các cơ quan tố tụng cần đánh giá xem liệu có biện pháp khác ít nghiêm trọng hơn mà vẫn có thể đạt được mục tiêu đề ra hay không.
• Thời gian áp dụng: Các biện pháp ngăn chặn không nên được áp dụng kéo dài hơn thời gian cần thiết. Pháp luật quy định rõ ràng về thời hạn áp dụng các biện pháp này, và các cơ quan tố tụng cần tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về thời hạn.
• Giám sát chặt chẽ việc thực hiện: Việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn cần được giám sát chặt chẽ bởi các cơ quan có thẩm quyền để đảm bảo rằng biện pháp được thực hiện đúng quy trình và không gây thiệt hại không đáng có cho các bên liên quan.

Bằng việc tuân thủ các lưu ý trên, các cơ quan tố tụng sẽ đảm bảo được việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự một cách hợp pháp, công bằng và hiệu quả.