Mục lục bài viết

Nội dung được biên tập từ chuyên mục tư vấn luật Dân sự của Công ty luật Minh Khuê

>> Luật sư tư vấn pháp luật Dân sự, gọi: 1900 6162

1. Bộ máy nhân quyền Liên Hợp Quốc gồm những cơ quan nào?

Bộ máy nhân quyền Liên Hợp Quốc (United Nations human rights machinery) là khái niệm chỉ hệ thống những cơ quan của Liên Hợp Quốc tham gia vào việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền trên thế giới, bao gồm sáu cơ quan chính của Liên Hợp Quốc là Đại hội đồng (General Assembly), Hội đồng Bảo an (Security Council), Hội đồng Kinh tế - Xã hội (Economic and Social Council - ECOSOC), Hội đồng Quản thác (Trusteeship Council), Toà án Công lý quốc tế (International Court of Justice - ICJ) và Ban thư ký. Các cơ quan này được giúp việc bởi một hệ thống các cơ quan chuyên trách về nhân quyền của Liên Hợp Quốc mà đứng đầu là Hội đồng nhân quyền Liên Hợp Quốc (trước kia là ủy ban nhân quyền Liên Hợp Quốc) và Văn phòng Cao ủy nhân quyền Liên Hợp Quốc.

Ngoài ra, bộ máy này còn có sự tham gia của các cơ quan, tổ chức chuyên môn của Liên Hợp Quốc như ILO, UNESCO, UNDP, UNICEF, UNIFEM, WHO... và hệ thống ủy ban công ước được thành lập để giám sát việc thực hiện một số điều ước quốc tế quan trọng về nhân quyền.

Mỗi cơ quan, tổ chức trong bộ máy nhân quyền Liên Hợp Quốc có những chức năng, nhiệm vụ và đóng vai trò khác nhau trong việc thực hiện mục tiêu của tổ chức này là bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền trên thế giới.

2. Cơ chế dựa trên Hiến chương và cơ chế dựa trên Công ước là gì? Hai cơ chế này có điểm gì khác nhau?

Cơ chế dựa trên Hiến chương (Charter-based mechanism) là khái niệm chỉ cơ cấu tổ chức và thủ tục hoạt động của các cơ quan chính của Liên Hợp Quốc (được thành lập theo Hiến chương Liên Hợp Quốc năm 1945) trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền. Như đã đề cập ở trên, do bảo vệ và thúc đẩy các quyền con người được xác định là một trong những mục tiêu cơ bản của Liên Họp Quốc nên cả sáu cơ quan chính của tổ chức này đều có trách nhiệm bảo vệ và thúc đẩy các quyền con người. Một số cơ quan chính thiết lập một hệ thống các cơ quan giúp việc về quyền con người, đồng thời xây dựng một quy chế để huy động sự tham gia, hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ (quốc tế, khu vực và quốc gia) vào hoạt động thúc đẩy và bảo vệ quyền con người.

Cơ chế dựa trên Công ước (treaty-based mechanism) là khái niệm chỉ cơ cấu tổ chức và thủ tục hoạt động của các ủy ban giám sát việc thực hiện một số công ước quốc tế về quyền con người (thường được gọi tắt là các ủy ban công ước, hay treaty bodies), mà được thành lập theo quy định của chính các công ước đó (ngoại trừ ủy ban về các quyền kinh tế, xã hội, văn hoá được thành lập theo một nghị quyết của ECOSOC).

Nếu như các cơ quan trong cơ chế dựa trên Hiến chương có những chức năng đa dạng, bao gồm cả việc nghiên cứu, xây dựng các dự thảo văn kiện, thẩm định, theo dõi, giám sát và điều hành các chương trình, hoạt động về quyền con người... thì hệ thống ủy ban công ước có chức năng hẹp hơn. Các ủy ban này được thành lập chỉ để giám sát, thúc đẩy việc thực hiện một số điều ước quốc tế về quyền con người nhất định, thông qua việc nhận, xem xét các báo cáo quốc gia và ra khuyến nghị với các quốc gia liên quan về việc thực hiện những công ước này (một số ủy ban còn có thẩm quyền nhận, xem xét và xử lý những đơn khiếu nại của các cá nhân và nhóm vi phạm các quyền được ghi nhận trong Công ước).

3. Đại hội đông Liên Hợp Quốc có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền?

Đại hội đồng (sau đây viết tắt ĐHĐ) là cơ quan đại diện chính của Liên Họp Quốc, bao gồm tất cả các quốc gia thành viên (Điều 9 Hiến chương). Trách nhiệm của ĐHĐ trong vấn đề quền con người được đề cập trong Điều 13 Hiến chương, theo đó, ĐHĐ có trách nhiệm tổ chức nghiên cứu và thông qua những kiến nghị nhằm: "... (b) ...thúc đẩy sự họp tác quốc tế trên các lĩnh vực kinh tế, xã hội, văn hoá, giáo dục, y tế và thực hiện các quyền và tự do cơ bản của con người, không phân biệt chủng tộc, ngôn ngữ và tôn giáo". Liên quan đến khía cạnh này, Điều 10 Hiến chưong quy định ĐHĐ có quyền thảo luận về tất cả các vấn đề hoặc các công việc thuộc phạm vi Hiến chương, hoặc thuộc quyền hạn và chức năng của bất kỳ cơ quan nào được ghi trong Hiến chương, trừ trường hợp quy định ở Điều 12 (khi Hội đồng Bảo an thực hiện chức năng duy trì hoà bình và an ninh quốc tể).

ĐHĐ họp khóa thường kỳ hàng năm và họp những khoá bất thường nếu tình hình đòi hỏi. Các đề mục về quyền con người trong chương trình nghị sự của ĐHĐ có thể xuất phát từ các nguồn sau:

+ Những quyết định của ĐHĐ tại các khóa họp trước nhằm xem xét những vấn đề đặc biệt;

+ Từ những báo cáo của ECOSOC;

+ Những đề nghị của Tổng Thư ký;

+ Những đề nghị của các cơ quan chính của Liên Hợp Quốc;

+ Những đề nghị của các cơ quan chuyên môn của Liên Hợp Quốc;

+ Những đề nghị của các quốc gia thành viên. Tùy tính chất và nội dung, ĐHĐ có thể trực tiếp xem xét hoặc chuyển cho các ủy ban giúp việc xem xét các đề mục về quyền con người dự kiến đưa ra trong chương trình nghị sự.

4. Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền?

Hội đồng Bảo an (sau đây viết tắt là HĐBA) bao gồm 15 thành viên, trong đó có năm thành viên thường trực (Điều 23 Hiến chương). Theo Hiến chương Liên Hợp Quốc, HĐBA có các chức năng chính là duy trì hoà bình và an ninh quốc tế (Điều 24) và xem xét, giải quyết các tranh chấp hoặc tình huống có thể gây tổn hại tới việc duy trì hòa bình và an ninh quốc tế (Điều 34, 35). Các quyết định của HĐBA có hiệu lực bắt buộc với mọi quốc gia thanh viên Liên Hợp Quốc.

Trên lĩnh vực quyền con người, HĐBA có thẩm quyền xem xét những vi phạm nghiêm trọng về quyền con người mà đe dọa hòa bình và an ninh quốc tế theo quy định tại Điều 39 Hiến chương và có thể đưa ra những biện pháp cưỡng chế nếu cần thiết. HĐBA đã thành lập một số tòa án hình sự quốc tế lâm thời để xét xử những vi phạm nghiệm trọng Luật nhân đạo quốc tế mà thực chất là những vi phạm nhân quyền nghiêm trọng trong bối cảnh xung đột vũ trang. Hiện nay theo Quy chế Rome, HĐBA có thể chuyển giao các vụ việc như vậy cho Tòa án Hình sự quốc tế (ICC) nếu thấy thích hợp.

Về nguyên tắc, HĐBA là cơ quan duy nhất trong các cơ quan chính của Liên Hợp Quốc có quyền áp dụng các biệ pháp cưỡng chế khi có các vi phạm quyền con người, trên cơ sở quy định tại chương VII Hiến chương. Theo Hiến chương tuy các biện pháp cưỡng chế này chỉ được phép áp dụng có mối nguy cơ chắc chắn đe dọa hoà bình, phá hoại hòa bình hoặc có hành vi xâm lược (Điều 39) nhưng trong một số trường họp, quy định này cũng được áp dụng khi: "... sự vi phạm quyền con người dẫn đến tình huống đe doạ hòa bình và an ninh quốc tế hoặc xâm lược". Các biện pháp cưỡng chế có thể là: ",.. cắt đứt toàn bộ hay từng phần quan hệ kinh tế, đường sắt, đường biển, hàng không, bưu chính, điện tín, vô tuyển điện và các phương tiện thông tin khác, kể cả việc cắt đứt quan hệ ngoại giao" (Điều 41), hoặc can thiệp quân sự (Điều 42). Ngoài ra, ở góc độ khác, quy định ở các Điều 34 và Điều 35 Hiến chương cho phép HĐBA đóng vai trò trọng tài phân xử những tranh chấp giữa các quốc gia trên các lĩnh vực, trong đó có vẩn đề quyền con người.

Ngoài biện pháp cưỡng chế, HĐBA có thể thông qua các nghị quyết lên án những vi phạm quyền con người nghiêm trọng trên thế giới. Chỉ tính từ năm 1977 đến năm 1991, cơ quan này đã thông qua 10 nghị quyết chỉ trích, lên án những hành động vi phạm quyền con người ở một số khu vực. Gần đây nhất, ngày 6/7/2012, Hội đồng Bảo an đã thông qua nghị quyết lên án tình trạng vi phạm nhân quyền ở Syria.

Nói tóm lại, hoạt động bảo vệ và thúc đẩy quyền con người tuy về mặt hình thức không thuộc chức năng chính của HĐBA, song thực tế cơ quan này có một vai trò đặc biệt trong cơ chế của Liên Hợp Quốc về quyền con người, thể hiện trong việc xử lý các vi phạm quyền con người, tính chất đặc biệt thể hiện ở chỗ, khi việc xử lý các vi phạm quyền con người được gắn với chức năng duy trì hoà bình an ninh quốc tế, chúng sẽ có hiệu lực cưỡng chế, điều mà thuộc về quyền lực riêng của HĐBA. Chính vì vậy, khi đề cập đến bộ máy nhân quyền Liên Hợp Quốc, một số tài liệu thậm chí đã xếp HĐBA lên trên ĐHĐ.

5. Hội đồng Kinh tế - Xã hội Liên Hợp Quốc có vai trò gì trong việc bảo vệ và thúc đẩy nhân quyền?

Hội đồng Kinh tế - Xã hội Liên Hợp Quốc (sau đây viết tắt là ECOSOC) bao gôm 54 nước thành viên, do ĐHĐ bầu ra (Điều 61 Hiến chương). Các chức năng cơ bản của ECOSOC (Điều 62 Hiến chương) bao gồm:

(a)... thực hiện những nghiên cứu và báo cáo về những vấn đề quốc tế trong lĩnh vực kinh tế, xã hội, văn hoá và kiến nghị về các vấn đề này cho ĐHĐ, các nước thành viên Liên Hợp Quốc và các cơ quan chuyên môn hữu quan;

(b)... đưa ra những khuyến nghị nhằm thúc đẩy sự tôn trọng các quyền và tự do cơ bản của con người;

(c)... chuẩn bị dự thảo các điều ước quốc tế về những vấn đề thuộc thẩm quỳên của mình để trình lên ĐHĐ";

(d)... triệu tập các hội nghị quốc tế về những vấn đề thuộc thẩm quyền của mình, theo các thủ tục do Liên Họp Quốc quy định".

ECOSOC đóng vai trò rất quan trọng trong bộ máy của Liên Hợp Quốc về quyền con người. Trong việc xây dựng bộ máy, cơ quan này là đã thành lập ra ủy ban quyền con người (Commission on Human Rights - sau đây viết tắt là CHR), ủy ban về vị thế của phụ nữ và ủy ban ngăn ngừa tội ác và tư pháp hình sự. Đây là những cơ quan chuyên môn đã và đang đóng vai trò như những "động cơ" trong bộ máy quyền con người Liên Hợp Quốc. Những cơ quan này có chức năng rất rộng, từ việc nghiên cứu các vấn đề; đề xuất xây dựng bộ máy, các chương trình, hoạt động, soạn thảo các văn kiện cho đến giám sát thực hiện các văn kiện quốc tế về quyền con người.

ECOSOC còn có một chức năng quan trọng được quy định trong Điều 60 Hiến chưong, đó là điều hành cơ chế hợp tác quốc tế trong lĩnh vực kinh tế và xã hội, mà một trong những mục tiêu của cơ chế này là thúc đẩy sự tôn trọng và tuân thủ trên phạm vi toàn cầu các quyền và tự do cơ bản của mọi người (điểm c Điều 55 Hiến chương). Cơ chế này bao gồm rất nhiều cơ quan, tổ chức liên chính phủ thuộc hệ thống Liên Hợp Quốc như Văn phòng Cao ủy Liên Họp Quốc về người tỵ nạn (UNHCR), Chương trình phát triển Liên Họp Quốc (UNDP), Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF), Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), Tổ chức Nông nghiệp và Lương thực Liên Hợp Quốc (FAO), Tổ chức Văn hoá, Khoa học và Giáo dục Liên Họp Quốc (UNESCO), Tổ chức Y tế thế giới (WHO)... Mặc dù hiện nay Uỷ ban Nhân quyền đã được thay thế bằng Hội đồng Nhân quyền - một cơ quan không còn trực thuộc và vị thế như một trong các cơ quan chính của Liên họp quốc - song ECOSOC vẫn còn đóng vai trò quan trọng trong cơ chế này.

Trong việc xây dựng các tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người, ECOSOC là cơ quan chính tổ chức hoạt động nghiên cứu, soạn thảo các văn kiện quốc tế về quyền con người (thông qua các cơ quan giúp việc) để trình lên Đại hội đồng Liên Hợp Quốc. Ngoài ra, cơ quan này cũng có quyền thông qua các nghị quyết về quyền con người mà có liên quan đến chức năng, thẩm quyền của mình. Trong hoạt động giám sát, ECOSOC đã thiết lập và điều hành việc thực hiện những thủ tục giám sát quan trọng về quyền con người theo các Nghị quyết 728 F (XXVIII), 227 (X), 474A (XV), 607 (XXI), 1235 (XLII) và 1503 (XLCIII) (hiện các thủ tục này đã được thay đổi hoặc chuyển sang trực thuộc chức năng của Hội đồng Quyền con người Liên Hợp Quốc). Ngoài ra, ECOSOC cũng là cơ quan thiết lập ủy ban về các quyền kinh tế, xã hội, văn hoá - một trong các ủy ban công ước - có trách nhiệm giám sát thực hiện ICESCR.

Trên đây là tư vấn của chúng tôi. Nếu còn vướng mắc, chưa rõ hoặc cần hỗ trợ pháp lý khác bạn vui lòng liên hệ bộ phận tư vấn pháp luật trực tuyến qua tổng đài điện thoại số: 1900 6162 để được giải đáp.

Rất mong nhận được sự hợp tác!

Trân trọng./.

Luật Minh Khuê - Sưu tầm & biên tập